Terapia Akceptacji i Zaangażowania (ACT) – behawioryzm z ludzką twarzą

Trzy fale psychoterapii behawioralnej

Twórca ACT, Steven Hayes z Uniwersytetu Nevady w Reno, podzielił historię terapii behawioralnej na trzy fale.

Pierwsza fala opierała się na klasycznym i sprawczym warunkowaniu – zasadach uczenia się wywiedzionych z eksperymentów laboratoryjnych. Chociaż już wtedy podejmowano próby analizy ludzkiego myślenia, np. poprzez dzieło Verbal Behavior B.F. Skinnera (1957), to jednak zabrakło spójnej teorii pozwalającej badać i wpływać na język oraz myśli dorosłych i nastolatków z problemami psychicznymi.

Druga fala to czas dominacji terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), która skupiła się na analizie treści myśli i emocji. Zamiast pytać, jakie zachowania są wzmacniane w określonych kontekstach, terapeuci skupiali się na tym, czy myśli są racjonalne, realistyczne czy funkcjonalne. Podejście to uznało myśli za główną przyczynę zachowania – zakładając, że ich zmiana prowadzi do poprawy funkcjonowania.

Narodziny ACT i trzecia fala

ACT, jako przedstawiciel trzeciej fali, stanowi odpowiedź na ograniczenia wcześniejszych nurtów. Czerpie z dorobku behawioryzmu, ale z nowym, bardziej elastycznym podejściem do ludzkiej natury. U jej podstaw leży filozofia funkcjonalnego kontekstualizmu, rozwinięta przez Stevena Hayesa i jego współpracowników. Zamiast oceniać treść myśli, ACT koncentruje się na relacji człowieka z jego myślami, emocjami i doznaniami – oraz na tym, jak wpływają one na codzienne działanie.

W przeciwieństwie do bardziej technicznego nurtu stosowanej analizy zachowania (ABA), ACT rozwija również Teorię Ram Relacyjnych (Relational Frame Theory, RFT). RFT wypełnia lukę po Skinnerze, oferując nową możliwość badania języka i myślenia w sposób eksperymentalny i empiryczny. To dzięki niej możliwe stało się rozwijanie badań nad wartościami, medytacją czy użyciem metafor – tematami obecnymi w refleksji nad człowiekiem od tysiącleci.

ACT w praktyce

W praktyce ACT nie skupia się na eliminowaniu „negatywnych” myśli czy emocji. Zamiast tego, pomaga ludziom rozpoznać, jakie znaczenie nadają swojemu wewnętrznemu doświadczeniu i jaką relację wobec niego przyjmują.

Przykład? Muzyk, cierpiący z powodu lęku przed występami, mógł wcześniej reagować na myśl „nie uda się” wycofaniem – rezygnował z koncertów, co przynosiło chwilową ulgę, ale długofalowo pogłębiało unikanie. ACT pomogło mu nauczyć się zauważać tę myśl jako jedynie myśl – nie rozkaz, nie prawdę. Zamiast uciekać, zaczął podejmować działanie zgodne z jego wartościami: twórczością i odwagą. Z czasem był w stanie funkcjonować mimo obecności trudnych emocji – ponieważ przestał walczyć z tym, co nieuniknione, i zaczął żyć w zgodzie z tym, co naprawdę dla niego ważne.

Nauka i sens życia

Jednym z największych atutów ACT jest to, że łączy rygor naukowy z refleksją egzystencjalną. Opiera się na mierzalnych, empirycznych fundamentach, a jednocześnie zadaje pytania o sens życia, tożsamość i autentyczność. To behawioryzm z ludzką twarzą – podejście, które nie boi się uznać cierpienia za część życia, ale też nie uznaje go za przeszkodę nie do pokonania.

Dzięki ACT możliwa staje się transformacja – nie przez eliminację trudnych myśli czy emocji, ale przez zmianę sposobu, w jaki się z nimi odnosimy. To, co dawniej paraliżowało, może stać się tłem dla działań pełnych sensu.

Terapia Akceptacji i Zaangażowania to nowoczesna, elastyczna forma psychoterapii, która patrzy na człowieka całościowo – nie tylko jako organizm reagujący na bodźce, ale jako istotę zdolną do refleksji, wyboru i życia w zgodzie z wartościami. ACT uczy, że prawdziwa zmiana nie polega na uciekaniu od trudności, ale na tworzeniu przestrzeni dla życia, które ma znaczenie – nawet (a może szczególnie) wtedy, gdy jest trudno.