Ewolucja kryteriów diagnostycznych ADHD w DSM-5, ICD-10 i ICD-11 – od zaburzenia zachowania do zaburzenia neurorozwojowego

Na przestrzeni ostatnich dekad kryteria diagnostyczne ulegały istotnym modyfikacjom, odzwierciedlającym rosnącą wiedzę na temat neurobiologicznych podstaw zachowania, rozwoju poznawczego i funkcjonowania mózgu. Różnice między DSM a kolejnymi wersjami ICD dotyczą nie tylko sposobu opisu objawów, lecz także samego rozumienia istoty ADHD – od ujęcia behawioralnego w ICD-10 do neurobiologicznego w ICD-11. 

Świadomość tych różnic ma zasadnicze znaczenie dla praktyki klinicznej, diagnostyki różnicowej oraz planowania terapii, szczególnie w kontekście rosnącego rozpoznawania ADHD u dorosłych. 

Zrozumienie zmian w sposobie ujmowania ADHD jest kluczowe również z perspektywy interdyscyplinarnej współpracy specjalistów – psychiatry, psychologa, terapeuty i pedagoga – którzy wspólnie uczestniczą w procesie diagnostycznym oraz terapeutycznym. Ewolucja klasyfikacji odzwierciedla odejście od postrzegania ADHD jako problemu wynikającego z niewłaściwego wychowania czy zaburzeń zachowania, na rzecz uznania go za trwałe, neurorozwojowe zaburzenie o zróżnicowanym obrazie klinicznym. 

Zmiana ta ma także istotne konsekwencje społeczne i edukacyjne – sprzyja większej akceptacji i zrozumieniu trudności osób z ADHD, a jednocześnie zwiększa potrzebę wczesnego rozpoznawania objawów i wdrażania adekwatnych form wsparcia. Współczesne podejście akcentuje również znaczenie diagnostyki różnicowej, obejmującej analizę współwystępujących zaburzeń, takich jak depresja, zaburzenia lękowe czy zaburzenia ze spektrum autyzmu, które mogą maskować lub modyfikować obraz kliniczny ADHD. 

W efekcie, obecne systemy klasyfikacyjne – DSM-5-TR i ICD-11 – nie tylko porządkują wiedzę diagnostyczną, lecz także stanowią fundament dla nowoczesnych, zintegrowanych modeli terapii i rehabilitacji psychicznej, dostosowanych do indywidualnych potrzeb pacjentów w różnych etapach życia. 

Więcej na temat praktycznego zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu ADHD znajdziesz w szkoleniu dostępnym na Platformie CBTedu: Możliwości zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD).

W najnowszej wersji klasyfikacji DSM-5-TR (2022), ADHD zaliczono do zaburzeń neurorozwojowych, a nie – jak wcześniej – do zaburzeń zachowania. Zmiana ta podkreśla, że ADHD ma podłoże biologiczne i rozwojowe, a nie wynika z deficytów wychowawczych czy moralnych. 

W starszej klasyfikacji ICD-10 (1992) ADHD funkcjonowało pod nazwą „zaburzenia hiperkinetyczne” (kod F90). W tamtym ujęciu dominowało rozumienie behawioralne – objawy traktowano jako przejaw trudności w kontroli zachowania, nie zaś odmienności neurobiologicznej. 

ICD-10 stosowała bardzo restrykcyjne kryteria diagnostyczne: do rozpoznania konieczna była jednoczesna obecność objawów nieuwagi, nadruchliwości i impulsywności. Tym samym osoby, u których dominowały np. wyłącznie problemy z koncentracją, często nie spełniały pełnych kryteriów rozpoznania. 

To rygorystyczne podejście prowadziło do niedoszacowania występowania ADHD, zwłaszcza u dziewcząt i kobiet, u których objawy są zwykle mniej zewnętrzne i przybierają postać wewnętrznego napięcia, dezorganizacji czy chronicznego rozproszenia. 

Takie podejście diagnostyczne w ICD-10 miało również istotne konsekwencje kliniczne i społeczne. Ograniczona definicja objawów sprawiała, że wielu pacjentów pozostawało nierozpoznanych lub błędnie diagnozowanych, co prowadziło do stosowania nieskutecznych strategii terapeutycznych i frustracji pacjentów oraz ich rodzin. Ponadto, restrykcyjne kryteria utrudniały identyfikację wariantów ADHD o przewadze deficytów uwagi, które są szczególnie częste w populacji dorosłych oraz wśród osób funkcjonujących dobrze w pracy czy szkole, ale borykających się z subtelnymi trudnościami w organizacji i koncentracji. 

W praktyce oznaczało to, że wczesna interwencja i wsparcie psychoedukacyjne często były opóźnione, a wiele osób doświadczało chronicznych problemów emocjonalnych, niskiej samooceny i trudności interpersonalnych, które były konsekwencją nierozpoznanego ADHD. Dopiero zmiany w nowszych klasyfikacjach, takich jak DSM-5-TR i ICD-11, pozwoliły na bardziej elastyczne i wymiarowe podejście do diagnozy, uwzględniające różnorodność prezentacji objawów i ich wpływ na codzienne funkcjonowanie. 

Wprowadzenie ICD-11 (2022) stanowi przełomowy moment w ewolucji rozumienia ADHD. W nowym systemie zaburzenie to zostało włączone do grupy zaburzeń neurorozwojowych, obok spektrum autyzmu, specyficznych zaburzeń uczenia się czy zaburzeń koordynacji ruchowej. 

Nowe podejście opiera się na aktualnych danych neurobiologicznych, zgodnie z którymi ADHD jest wynikiem różnic w rozwoju i funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. ICD-11 odchodzi od sztywnego liczenia objawów, skupiając się na ich nasileniu i wpływie na funkcjonowanie jednostki w codziennym życiu. 

Zrezygnowano również z rozdzielania nadruchliwości i impulsywności na odrębne kategorie – uznano je za jeden wymiar o zmiennym nasileniu. Istotnym ułatwieniem jest też możliwość postawienia diagnozy u osób dorosłych mimo ograniczonej dokumentacji z okresu dzieciństwa, jeśli aktualny obraz kliniczny i wywiad rozwojowy wskazują na utrwalony charakter objawów. 

Współczesne klasyfikacje DSM-5-TR i ICD-11 zbliżają się do siebie w rozumieniu ADHD jako zaburzenia neurorozwojowego o wymiarowym charakterze. Odejście od sztywnego systemu kategorii umożliwia tworzenie bardziej indywidualnych profili diagnostycznych i lepsze dopasowanie interwencji terapeutycznych. 

W obu systemach podkreśla się również częste współwystępowanie ADHD z innymi zaburzeniami neurorozwojowymi, zwłaszcza z autyzmem. To istotna zmiana w stosunku do wcześniejszych klasyfikacji, które traktowały te diagnozy jako wzajemnie wykluczające się. Włączenie perspektywy współchorobowości lepiej odzwierciedla rzeczywisty obraz kliniczny obserwowany w praktyce. 

W kontekście polskiego systemu ochrony zdrowia wprowadzenie ICD-11 ma szczególne znaczenie. Umożliwia ono trafniejsze rozpoznawanie ADHD, zwłaszcza w grupach dotąd marginalizowanych diagnostycznie – wśród kobiet i osób dorosłych. 

Nowe podejście wymaga jednak intensywnego doskonalenia kompetencji specjalistów. Znajomość różnic pomiędzy DSM-5-TR, ICD-10 i ICD-11 jest kluczowa dla prawidłowego różnicowania objawów i planowania skutecznej terapii. 

Platforma CBTedu oferuje specjalistyczne szkolenia z zakresu diagnozy i terapii poznawczo-behawioralnej ADHD, obejmujące zarówno aspekty teoretyczne, jak i praktyczne – od analizy przypadków po wdrażanie skutecznych strategii terapeutycznych w pracy z dziećmi i dorosłymi. Dzięki nowoczesnej formule online, uczestnicy mają dostęp do aktualnej wiedzy ekspertów Centrum CBT oraz materiałów dydaktycznych dostępnych w dowolnym miejscu i czasie. Dowiedz się więcej: https://www.cbt.edu.pl/adhd 

Skuteczna diagnoza ADHD wymaga współpracy interdyscyplinarnej – psychiatry, psychologa klinicznego, terapeuty CBT oraz pedagoga. Terapeuta poznawczo-behawioralny odgrywa kluczową rolę w przekładaniu diagnozy klinicznej na konkretne strategie terapeutyczne i treningi umiejętności, które wspierają pacjenta w codziennym funkcjonowaniu. 

Ewolucja kryteriów diagnostycznych ADHD – od ICD-10 po DSM-5-TR i ICD-11 – odzwierciedla zasadniczą zmianę w sposobie postrzegania tego zaburzenia: z problemu behawioralnego do złożonego zaburzenia neurorozwojowego.