Badania przesiewowe w kierunku ADHD u dorosłych - zasady, wskazania i znaczenie kliniczne

W tym kontekście coraz większe znaczenie zyskują badania przesiewowe (screeningowe), które umożliwiają wczesne wychwycenie osób potencjalnie dotkniętych ADHD i skierowanie ich do pogłębionej diagnozy klinicznej. Testy przesiewowe nie stanowią narzędzia diagnostycznego w ścisłym sensie, lecz pełnią funkcję orientacyjną – pozwalają ocenić prawdopodobieństwo występowania objawów zgodnych z ADHD. 

Platforma CBTedu oferuje kompleksowe szkolenia, które zapewnią nowoczesną, praktyczną wiedzę niezbędną w codziennej pracy z pacjentami! Dzięki nim zdobędziesz kompetencje potrzebne do skutecznej diagnozy, terapii i wsparcia osób z ADHD – zarówno dzieci, jak i dorosłych. 

Kiedy warto przeprowadzić badanie przesiewowe?

Zgodnie z najnowszymi wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, 2023) oraz National Institute for Health and Care Excellence (NICE, 2024), rutynowe badania przesiewowe w kierunku ADHD u wszystkich dorosłych nie są rekomendowane. Zamiast stosowania uniwersalnych testów w populacji ogólnej, zaleca się ukierunkowane badania przesiewowe wśród osób należących do tzw. grup ryzyka, czyli tych, u których istnieje podwyższone prawdopodobieństwo występowania zaburzenia. 

Do grupy tej zalicza się przede wszystkim osoby samodzielnie zgłaszające podejrzenie ADHD, często po długotrwałym doświadczaniu trudności w koncentracji, organizacji codziennych obowiązków czy kontroli impulsów. Kolejną kategorię stanowią pacjenci z utrzymującymi się objawami charakterystycznymi dla ADHD, takimi jak deficyty uwagi, nadmierna impulsywność, wewnętrzne poczucie niepokoju, trudności w planowaniu, czy niestabilność emocjonalna prowadząca do problemów w relacjach interpersonalnych i pracy zawodowej. 

Wskazaniem do przeprowadzenia badania przesiewowego są również sytuacje, w których leczenie innych zaburzeń psychicznych – szczególnie depresji, zaburzeń lękowych lub uzależnień – nie przynosi oczekiwanej poprawy. Brak skuteczności terapii może wówczas sugerować współwystępowanie nierozpoznanego wcześniej ADHD, które wpływa na sposób funkcjonowania pacjenta i utrudnia utrzymanie stabilności emocjonalnej. 

W takich przypadkach test przesiewowy stanowi cenne narzędzie diagnostyczne, pomagające w identyfikacji ukrytego komponentu neurorozwojowego i kierujące dalszy proces diagnostyczny na właściwe tory. Wczesne rozpoznanie współistniejącego ADHD umożliwia dostosowanie strategii terapeutycznych – zarówno farmakologicznych, jak i psychoterapeutycznych – do specyficznych potrzeb pacjenta, zwiększając tym samym efektywność leczenia i poprawiając jego jakość życia. 

Grupy podwyższonego ryzyka 

Dane epidemiologiczne oraz obserwacje kliniczne jednoznacznie wskazują, że ryzyko wystąpienia ADHD u dorosłych jest wyższe w określonych populacjach, co uzasadnia potrzebę ukierunkowanego podejścia przesiewowego. Wśród czynników biologicznych i środowiskowych szczególną uwagę zwraca się na osoby urodzone przedwcześnie lub wychowywane w środowiskach pozbawionych stabilnych więzi emocjonalnych, takich jak placówki opiekuńczo-wychowawcze. Wczesne doświadczenia deprywacji emocjonalnej oraz niekorzystne warunki rozwojowe mogą bowiem nasilać deficyty uwagi i impulsywność, zwiększając ryzyko utrwalenia objawów ADHD w dorosłości. 

Kolejną istotną grupą są osoby, które w dzieciństwie prezentowały objawy zaburzeń opozycyjno-buntowniczych (ODD) lub zaburzeń zachowania (CD). Badania (APA, 2022; WHO, 2023) wskazują, że u znacznego odsetka tych pacjentów w późniejszym okresie życia rozpoznaje się ADHD lub jego podkliniczne formy. Szczególne znaczenie ma również dodatni wywiad rodzinny – jeśli jeden z członków rodziny cierpi na ADHD, ryzyko jego wystąpienia u krewnych pierwszego stopnia wzrasta nawet kilkukrotnie, co potwierdza genetyczne podłoże zaburzenia. 

Do populacji podwyższonego ryzyka zalicza się również osoby z epilepsją, zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD), tikami ruchowymi, niepełnosprawnością intelektualną oraz specyficznymi trudnościami w uczeniu się. W tych grupach często obserwuje się współwystępowanie symptomów nieuwagi i impulsywności, które mogą pozostawać niezauważone w kontekście innych diagnoz. 

Zwiększoną częstość rozpoznań ADHD notuje się także wśród pacjentów z zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami osobowości typu borderline, uzależnieniami od substancji psychoaktywnych, a także w grupie osób z historią konfliktów z prawem. W tych przypadkach impulsywność, skłonność do ryzyka i trudności w przewidywaniu konsekwencji mogą być objawami podstawowego zaburzenia neurorozwojowego, a nie wyłącznie przejawem problemów behawioralnych lub środowiskowych. 

Z punktu widzenia praktyki klinicznej, badania przesiewowe w kierunku ADHD powinny być również rozważane u dorosłych, którzy zgłaszają chroniczne trudności w organizacji życia codziennego, tendencję do prokrastynacji, problemy z utrzymaniem motywacji i koncentracji, a także impulsywność emocjonalną przejawiającą się w niestabilnych relacjach interpersonalnych lub decyzjach finansowych. Wiele z tych osób doświadcza również niskiej samooceny, wypalenia zawodowego i nieregularnej wydajności w pracy, co często bywa błędnie interpretowane jako przejaw braku dyscypliny lub lenistwa. 

ADHD w dorosłości może więc przyjmować subtelne, zróżnicowane formy, które nie zawsze są rozpoznawane przez otoczenie czy samych pacjentów. Z tego względu identyfikacja grup ryzyka i odpowiednie zastosowanie testów przesiewowych – takich jak ASRS czy CAAR-S-L – stanowią kluczowy element skutecznego systemu diagnostycznego. Pozwalają one na wczesne wykrycie zaburzenia, wdrożenie adekwatnej terapii i poprawę jakości funkcjonowania w sferze osobistej, zawodowej i społecznej. 

Narzędzia stosowane w badaniach przesiewowych ADHD 

Dodatni wynik badania przesiewowego nie jest równoznaczny z rozpoznaniem ADHD, lecz stanowi ważny sygnał diagnostyczny, który powinien skłonić do przeprowadzenia pogłębionej oceny klinicznej. Kolejnym krokiem po uzyskaniu wyniku dodatniego jest zwykle ustrukturyzowany wywiad diagnostyczny, taki jak DIVA (Diagnostic Interview for ADHD in Adults), umożliwiający szczegółową analizę objawów obecnych zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości. Wywiad ten pozwala również ocenić współwystępujące zaburzenia psychiczne, różnicować ADHD z innymi jednostkami chorobowymi oraz określić, w jakim stopniu objawy wpływają na codzienne funkcjonowanie pacjenta w sferze zawodowej, społecznej i emocjonalnej. 

Warto podkreślić, że badanie przesiewowe pełni także funkcję psychoedukacyjną. Dla wielu osób uzyskanie wysokiego wyniku w teście przesiewowym jest pierwszym momentem zrozumienia, że ich wieloletnie trudności z koncentracją, organizacją czy impulsywnością nie są wynikiem braku silnej woli, lecz mają podłoże neurorozwojowe. Taka świadomość stanowi często punkt zwrotny w procesie samoakceptacji oraz motywuje pacjenta do podjęcia dalszej diagnozy i terapii. 

Ponadto, rozmowa na temat wyników testu może stać się cenną okazją do wprowadzenia psychoedukacji dotyczącej natury ADHD, jego przebiegu oraz dostępnych metod leczenia. Specjalista może wyjaśnić pacjentowi, że ADHD jest zaburzeniem o trwałym charakterze, jednak odpowiednie strategie terapeutyczne – w tym farmakoterapia i terapia poznawczo-behawioralna – pozwalają znacząco poprawić funkcjonowanie. Tym samym badanie przesiewowe nie tylko wspiera proces diagnostyczny, ale także inicjuje proces zmiany poznawczej i emocjonalnej, stanowiąc pierwszy krok w kierunku skutecznej terapii i poprawy jakości życia. 

Znaczenie terapii poznawczo-behawioralnej (CBT) po diagnozie ADHD 

Po potwierdzeniu rozpoznania kluczowym elementem leczenia jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT), której skuteczność w pracy z osobami z ADHD potwierdzają liczne badania (APA, 2022). CBT koncentruje się na modyfikacji dysfunkcyjnych schematów myślenia i zachowań, a także na rozwijaniu praktycznych umiejętności organizacyjnych i emocjonalnych. 

Pacjenci uczą się planowania, wyznaczania celów, radzenia sobie z impulsywnością oraz stosowania strategii wspierających koncentrację i samokontrolę. Centrum CBT EDU oferuje profesjonalne szkolenia dla terapeutów, psychologów i psychiatrów, obejmujące zarówno aspekty diagnostyczne, jak i praktyczne zastosowanie terapii CBT w pracy z osobami dorosłymi z ADHD. 
Dostępne są również kursy dedykowane pacjentom, które koncentrują się na rozwijaniu umiejętności organizacyjnych i emocjonalnych wspierających codzienne funkcjonowanie. 

Badania przesiewowe w kierunku ADHD u dorosłych - istotny element procesu diagnostycznego  

Badania przesiewowe w kierunku ADHD u dorosłych stanowią istotny element procesu diagnostycznego – pozwalają szybko zidentyfikować osoby, które mogą wymagać pogłębionej oceny klinicznej. Choć nie zastępują pełnej diagnozy psychiatrycznej, są skutecznym i ekonomicznym narzędziem pierwszego kontaktu w praktyce klinicznej. 

Rosnąca świadomość społeczna i dostępność standaryzowanych testów – takich jak ASRS 1.1 czy CAAR-S-L – przyczyniają się do częstszego rozpoznawania ADHD u dorosłych, którzy przez lata pozostawali niezdiagnozowani. Wczesne wykrycie i odpowiednia terapia, szczególnie w nurcie poznawczo-behawioralnym, znacząco poprawiają jakość życia pacjentów i ich funkcjonowanie społeczne.